SKKN Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề “Lực đẩy Ác Si Mét. Sự nổi - Vật lí 8”

 SKKN: Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề “Lực đẩy Ác Si 
 Mét - Sự nổi - Vật lí 8”
 Phần 1
 MỞ ĐẦU
I. Đặt vấn đề
 Để đào tạo con người phát triển toàn diện, đáp ứng những yêu cầu và thách 
thức trong quá trình đổi mới khoa học và kĩ thuật, cần phải cải tiến và hiện đại hóa 
phương pháp giảng dạy ở mọi cấp học, ngành học. 
 Trong bộ môn khoa học và giáo dục, dạy học là một quá trình sư phạm tổng 
thể, là quá trình tác động qua lại giữa giáo viên và học sinh, học sinh với học sinh 
và học sinh với tài liệu học tập nhằm tiếp thu và lĩnh hội những tri thức khoa học.
 Nhưng những phương pháp dạy học truyền thống hiện nay hầu như không thể 
đáp ứng được nhu cầu lĩnh hội kiến thức cho học sinh, đồng thời mang tính chất 
một chiều, khô khan tạo ra cảm giác chán nản cho người học. Điều này đòi hỏi phải 
có sự thay đổi về phương pháp trong công tác giảng dạy của người giáo viên, trong 
đó phương pháp trực quan và phương pháp thực hành là các phương pháp dạy học 
tích cực đang được nhiều giáo viên quan tâm áp dụng. Đặc biệt là phương pháp sử 
dụng kênh hình trong dạy học.
 Vật lý là một bộ môn khoa học gắn liền với đời sống, là tập hợp tất cả các mối 
quan hệ,liên hệ và biểu hiện của sự vật và hiện tượng trong thế giới tự nhiên. Chính 
vì thế, môn học này có nhiều đặc điểm phù hợp với phương pháp dạy học bằng hình 
ảnh.
 Trong chủ đề “Lực đẩy Ác Si Mét - Sự nổi - Vật lý 8”, có đề cập đến nhiều 
các hiện tượng về sự nổi của các vật và các thí nghiệm mô tả các hiện tượng về sự 
nổi. Nhưng hệ thống hình ảnh trong sách giáo khoa và các sách tham khảo hiện nay 
chỉ chứa một số hình ảnh mô tả khái quát về các hiện tượng vật lý đó. Một số 
trường hợp ta chỉ ghi nhận được kết quả hiện tượng mà không quan sát được hiện 
tượng xảy ra như thế nào. Đặc biệt trong sách giáo khoa không thể có những video 
clip, những hình ảnh động để mô tả cụ thể thí nghiệm và các hiện tượng quay của 
vật rắn. Việc giáo viên chỉ dùng lời nói thì học sinh rất khó hình dung, việc tiếp thu 
bài của các em trở nên hạn chế.
 Ngoài những học sinh có niềm đam mê, có khả năng tưởng tượng thì vẫn có 
nhiều học sinh gặp nhiều khó khăn trong việc hình dung về các hiện tượng, quá 
trình diễn ra của thí nghiệm.. 
 Chính vì vậy, việc đưa hình ảnh, đặc biệt là các hình ảnh động và các video 
clip cụ thể, chi tiết vào bài giảng là việc hết sức quan trọng, nó không những truyền 
tải kiến thức đến học sinh một cách nhanh chóng, chính xác mà còn giúp các em 
nhớ được, hiểu được bài học lâu hơn, vận dụng một cách sáng tạo, khoa học vào 
giải quyết các bài tập. Các em có thể nắm rõ được bản chất và quá trình diễn ra của 
GV: Nguyễn Xuân Diệu 1 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN 
 SKKN: Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề “Lực đẩy Ác Si 
 Mét - Sự nổi - Vật lí 8”
 Phần 2
 GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
I. Cơ sở lí luận của vấn đề
1. Khái niệm về kênh hình
 Kiến thức sách giáo khoa (SGK) Vật lý nói chung và trong SGK Vật lý lớp 8 
nói riêng được trình bày bằng nhiều loại ngôn ngữ: ngôn ngữ văn học, ngôn ngữ đồ 
hoạ, ngôn ngữ toán học... Ngôn ngữ văn học được trình bày thông qua kênh chữ, 
ngôn ngữ toán học được trình bày thông qua công thức, bảng biểu, số liệu... còn các 
ngôn ngữ khác được trình bày thông qua kênh hình.
 Kênh hình là những kênh thông tin về những đối tượng cần chuyển tải bằng 
hình ảnh bao gồm toàn bộ hệ thống hình vẽ, ảnh chụp, video clip, bảng biểu, sơ đồ, 
đồ thị với chức năng chủ yếu là nguồn tri thức, phương tiện minh họa cho bài 
học, có giá trị tương đương với kênh chữ.
 Trong các môn khoa học xã hội có thể nói vật lý là môn học rất cần sự trợ 
giúp của kênh hình với hai chức năng lớn: vừa là phương tiện trực quan sinh động 
vừa là nguồn tri thức cốt lõi đối với người học. Những hình ảnh đa màu sắc từ SGK 
đến tranh ảnh, hình vẽ, màn hình PowerPoint không chỉ giúp HS nhận thức được 
sự vật hiện tượng vật lý một cách thuận lợi mà còn là nguồn tri thức để các em khai 
thác, phát hiện ra những kiến thức vật lý mới mẻ còn ẩn giấu trong kênh hình. Điều 
đó đòi hỏi khi học vật lý, HS phải có nhiệm vụ khai thác kiến thức từ kênh hình. 
GV khi dạy phải tổ chức, hướng dẫn cho HS làm việc với kênh hình để thu nhận 
những kiến thức từ đó. Nếu biết cách làm việc với kênh hình sẽ rất thuận lợi để HS 
nắm bắt kiến thức, tự học tập vật lý từ tài liệu, giúp tổ chức tốt hoạt động dạy học 
vật lý của GV. Do đó vấn đề sử dụng kênh hình cần được các nhà giáo và nhà 
nghiên cứu trình bày những sáng kiến kinh nghiệm của mình để mọi người học tập 
áp dụng.
2. Các loại kênh hình 
 Chúng ta đều biết rằng, mỗi loại kênh hình có các vai trò khác nhau trong 
việc tạo ra những hình ảnh trực quan về đối tượng nhận thức, vì vậy hiệu quả sử 
dụng của mỗi loại kênh hình có sự khác nhau trong quá trình nhận thức về các đặc 
điểm của mỗi sự vật và hiện tượng vật lý.
 Sau đây là các loại kênh hình và kỹ năng làm việc, cách rèn luyện các kỹ 
năng đó cho HS:
 - Kỹ năng khai thác thông tin từ tranh ảnh, hình vẽ:
 Tranh ảnh trong SGK vật lý chứa đựng một lượng thông tin cô đọng và cần 
thiết của việc vận dụng kiến thức vào thực tế cuộc sống, hoặc mang tính thông tin, 
tính tư duy hình ảnh trực giác cao. Việc khai thác thông tin từ tranh ảnh nên bắt đầu 
GV: Nguyễn Xuân Diệu 3 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN 
 SKKN: Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề “Lực đẩy Ác Si 
 Mét - Sự nổi - Vật lí 8”
 Trên lớp: Khi dạy kiến thức có hình vẽ, tranh ảnh, những hình ảnh đó phải 
bảo đảm hình vẽ đủ kích thước, rõ ràng để học sinh có thể quan sát. Nếu hình nhỏ 
giáo viên có thể tổ chức thảo luận theo nhóm, theo bàn. Đảm bảo mọi học sinh đều 
quan sát rõ hình ảnh đó.
 - Kỹ năng khai thác thông tin từ bảng biểu, đồ thị, sơ đồ:
 Bảng biểu, đồ thị, sơ đồ có vai trò quan trọng trong việc tóm lược, so sánh, 
biện luận các kiến thức, các quy luật vật lý.
 Từ bảng biểu ta có thể thấy, được sự tóm tắt các thông tin liên quan đến các 
đối tượng, các đại lượng vật lý. Khi làm việc với loại kênh thông tin này chúng ta 
nên xem xét chúng bao gồm những cột, dòng thông tin nào (bảng được lập theo 
dạng hàng - cột), hoặc các khối thông tin nào, bảng này nói về cái gì, các thông tin 
nào là thông tin mà ta đang quan tâm.
 Với đồ thị, chúng ta cần biết nó được vẽ ra để thể hiện mối quan hệ giữa các 
đại lượng vật lý nào (căn cứ vào các trục của đồ thị, số trục của đồ thị, đơn vị 
tính...). Cần xem xét dạng đường của đồ thị để biết tính chất biến thiên của các đại 
lượng (tuyến tính, phi tuyến tính...). Trong nhiều bài toán chúng ta không cần phải 
mất thời gian để giải nó hoặc giải bằng phương pháp thông thường sẽ gặp không ít 
bất lợi, trong khi nếu khai thác tốt đồ thị ta có thể đưa ra kết quả nhanh và chính 
xác.
 Sơ đồ trong SGK Vật lý giúp tóm lược một hệ thống kiến thức, hoặc mô tả 
ngắn gọn và sơ lược một đặc trưng nào đó của bài học theo ý đồ sư phạm của tác 
giả, phần học hay kiến thức vật lý. Khi làm việc với kênh thông tin này, chúng ta 
cần xác định sơ đồ này được lập ra để làm gì, cho phần kiến thức nào, dạng tóm tắt 
hay so sánh. Nếu tóm tắt hay so sánh thì tóm tắt hay so sánh nội dung gì.
 Đặc trưng của môn Vật lý là thí nghiệm, tuy nhiên không phải làm thí 
nghiệm nào cũng có thể tiến hành thành công. Nhờ vào bản số liệu sách giáo khoa 
mà giáo viên có thể tiến hành thí nghiệm theo ý đồ của mình,hoặc từ số liệu sách 
giáo khoa và những số liệu thực tế trong quá trình tiến hành thí nghiệm học sinh có 
thể so sánh, đối chiếu, rút ra kết luận.
 Một số lưu ý khi sử dụng bảng số liệu, đồ thị
 + Yêu cầu học sinh phải đọc tiêu đề phía trên hoặc phía dưới của bảng số 
liệu, để học sinh xác định được đối tượng của bảng số liệu, đồ thị.
 - Kỹ thuật khai thác thông tin từ băng đĩa hình, video clip:
 Video được xây dựng dựa vào nội dung SGK, hoặc những hiện tượng diễn ra 
mà bằng mắt thường HS không tri giác đượcVideo giúp HS thu nhận thế giới tự 
nhiên vào lớp học, xóa bỏ những hạn hẹp về mặt không gian của lớp học và về mặt 
thời gian của giờ học. Nhờ các cuốn phim được quay từ trước HS quan sát với tốc 
GV: Nguyễn Xuân Diệu 5 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN 
 SKKN: Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề “Lực đẩy Ác Si 
 Mét - Sự nổi - Vật lí 8”
em đồng thời khắc sâu những kiến thức mà các em đã được học. Rõ ràng việc kết 
hợp hai hay nhiều phương tiện dạy học sẽ giúp cho học sinh tiếp thu thông tin 
nhanh, chính xác và nhớ lâu hơn.
 Kênh hình còn phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng, tư duy, ngôn 
ngữ học của học sinh. Đồng thời có ý nghĩa giáo dục tư tưởng tình cảm, cảm xúc 
thẩm mỹ rất lớn, góp phần hoàn thiện tri thức.
 Với những ý nghĩa trên, kênh hình góp phần to lớn trong việc góp phần nâng 
cao chất lượng dạy học môn vật lý, tạo hứng thú, cuốn hút học sinh tham gia tích 
cực vào bài giảng, làm cho lớp học sôi động, không buồn tẻ, hiệu quả giảng dạy tốt 
hơn, giúp phát huy sức sang tạo, khả năng suy nghĩ độc lập, năng lực nghiên cứu, tư 
duy tìm tòi khám phá, năng lực quan sát, khả năng vận dụng lý thuyết vào thực tiễn 
của học sinh. 
 Việc khai thác, sử dụng kênh hình trong dạy học vật lý có những vai trò quan 
trọng:
 - Kênh hình là phương tiện trực quan của GV, là nguồn tri thức quan trọng 
của HS. Nó có khả năng cung cấp thông tin một cách đầy đủ hơn, bổ sung và mở 
rộng vấn đề khi SGK chưa trình bày đến nó.
 - Giúp HS dễ dàng tiếp thu trong quá trình nhận thức, phát triển tư duy và hỗ 
trợ HS trong các khái niệm trừu tượng hoá, định hướng đúng vấn đề.
 - Cải tiến phương pháp dạy học của GV và thay đổi hình thức học của HS 
theo hướng tích cực. Lấy HS làm trung tâm, GV có tác dụng hướng dẫn HS trong 
quá trình chủ động tiếp cận kiến thức.
 - Minh hoạ cho các hiện tượng, khái niệm, công thức, định luật... Nó hỗ trợ 
và phát huy mọi giác quan của HS. Tăng độ tin cậy và khắc sâu kiến thức. Giảm 
thời gian giảng giải, gây hứng thú cho người học, dễ nhận biết, dễ nhớ, làm cho bài 
giảng cụ thể, sinh động hơn.
 - Phát huy, nâng cao được tính chủ động, sáng tạo của người GV trong hoạt 
động dạy học.
 - Giảm thời gian giảng giải, giảm tải cho người dạy, gây hứng thú cho người 
học, HS dễ dàng hiểu được những vấn đề muốn diễn đạt, làm rõ những điều GV 
muốn giới thiệu.
 - Giúp đổi mới phương pháp dạy học, đổi mới kiểm tra, đánh giá kết quả học 
tập của HS.
4. Các yêu cầu khi khai thác, sử dụng kênh hình
 - Các nguyên tắc khai thác, sử dụng kênh hình 
 Để khai thác triệt để công dụng của kênh hình, GV phải nắm được một số 
nguyên tắc có tính bắt buộc sau:
GV: Nguyễn Xuân Diệu 7 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN 
 SKKN: Khai thác sử dụng hiệu quả kênh hình trong dạy học chủ đề “Lực đẩy Ác Si 
 Mét - Sự nổi - Vật lí 8”
cần giúp HS nắm được trình tự các bước làm việc với từng loại phương tiện, thiết bị 
dạy học để tìm kiến thức, rèn luyện kỹ năng, phát triển tư duy.
 + Trong quá trình sử dụng kênh hình GV nên dùng phương pháp đàm thoại 
để hướng dẫn HS quan sát, tập trung chú ý những chi tiết quan trọng.
 + Khi tranh ảnh không nêu rõ được đặc điểm, chi tiết của đối tượng thì GV 
phải kết hợp với việc bổ sung các hình vẽ trên bảng hoặc các vật mẫu.
 + GV nên cho HS sưu tầm những tranh ảnh từ các tạp chí, báo trong các 
trang web theo các chủ đề khác nhau.
II. Thực trạng về việc sử dụng kênh hình trong dạy học vật lý ở các trường 
trung học cơ sở
1. Về phía giáo viên
 Nhìn chung đa số GV nhận thức được tầm quan trọng của kênh hình trong 
dạy học vật lý, có sử dụng kênh hình trong dạy học, tuy nhiên mức độ không 
thường xuyên. GV khai thác tương đối tốt kênh hình trong SGK, còn với kênh hình 
ngoài SGK thì chưa được GV sử dụng nhiều trong giờ học. Giáo viên đã sử dụng 
kênh hình trong giảng dạy, tuy nhiên vẫn ảnh hưởng lối truyền thụ cũ. Bởi vậy, học 
sinh chưa phát huy hết vai trò chủ thể của nhận thức, để phát huy triệt để tính tích 
cực, sự chủ động của HS trong một tiết lên lớp, người GV cần phải huy động các 
phương tiện dạy học tối ưu, trong đó việc sử dụng kênh hình phục vụ bài dạy là một 
thao tác hữu ích và rất cần thiết.
 Các quan niệm của GV về kênh hình có sự nhận thức khác nhau. Từ đó dẫn 
đến hướng sử dụng kênh hình của GV khác nhau:
 - Nếu coi kênh hình là phương tiện minh họa, thì GV là người chủ động 
trong hoạt động dạy học. GV trình bày kiến thức xong rồi giới thiệu kênh hình để 
minh họa cho nội dung vừa trình bày, nhằm củng cố bài học.
 - Nếu coi kênh hình là nguồn kiến thức, thì GV sẽ tổ chức cho HS khai thác 
tri thức từ kênh hình, thông qua hướng dạy học tích cực bằng hệ thống câu hỏi và 
bài tập mà GV chuẩn bị trước.
 Tuy nhiên kênh hình được GV sử dụng chủ yếu mang tính chất minh họa, 
chưa sử dụng kênh hình là nguồn khai thác tri thức hoặc dùng giải các bài tập.
 Như vậy giáo viên đã nhận thức được sự cần thiết của sử dụng kênh hình 
trong dạy học. Nhưng trong thực tế thì việc sử dụng kênh hình trong dạy học còn 
nhiều hạn chế. Một mặt trong đó là do điều kiện vật chất khó khăn, điều kiện thiết 
bị dạy học ở trường phổ thông còn thiếu (máy chiếu), mặt khác mất nhiều thời 
gian chuẩn bị, một số GV khả năng sử dụng công nghệ thông tin còn hạn chế, nên 
việc khai thác kênh hình vào dạy học có hiệu quả chưa cao.
GV: Nguyễn Xuân Diệu 9 TRƯỜNG THCS LÊ QUÝ ĐÔN